Monaster
Monaster supraski w XVI w. był największym ośrodkiem zakonnym na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Powstanie jego datuje się na rok 1498. W tym roku wojewoda nowogrodzki i marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego Aleksander Chodkiewicz wraz z arcybiskupem smoleńskim Józefem Sołtanem (od 1504 r. metropolitą kijowskim) ufundowali zgromadzenie zakonne w Gródku.
Większość mnichów do tego ośrodka przybyła z klasztorów kijowskich.
Gródek jako miasto tętniące w tym okresie życiem dworskim, nie odpowiadał kanonom życia klasztornego, więc po pewnym czasie brać klasztorna zaczęła się rozpraszać. Część z nich powróciła do Kijowa, a pozostała przeniosła się w 1500 roku na uroczysko, zwane Suchy Hrud, dając przez to początek Ławrze Supraskiej. Pierwszym obiektem sakralnym na tym miejscu wybudowanym w 1501 r. była cerkiew św. Jana Teologa, patrona ojca Aleksandra Chodkiewicza - Iwana, który zginął w niewoli tureckiej. W latach 1503 - 1511 wybudowano cerkiew murowaną Zwiastowania Bogurodzicy. Inwestycję tę można było zrealizować dzięki nadaniom ziemskim ufundowanym klasztorowi przez jego darczyńców: Aleksandra Chodkiewicza i arcybiskupa Józefa Sołtana oraz wielu wybitnych przedstawicieli Kościoła prawosławnego. Kaplice jej zostały poświęcone: św. Teodozjuszowi Pieczerskiemu, św. św. Borysowi i Glebowi. Fundacja została potwierdzona w 1505 r. tomosem patriarchy konstantynopolitańskiego Joachima. Monaster oraz dobra rodowe Chodkiewiczów wchodziły w skład metropolii kijowskiej. Bliskie więzi fundatorów klasztoru ze stolicą metropolitalną wpłynęły na kultywowanie w Supraślu tradycji świętych Rusi Kijowskiej, a poprzez historyczny fakt przyjęcia chrztu przez Ruś od Bizancjum także elementów dziedzictwa bizantyjsko - bałkańskiego.
W drugiej połowie XVI wieku ośrodek klasztorny w Supraślu przekształcił się w centrum kulturowe o znaczeniu ogólnosłowiańskim. Monaster utrzymywał ścisłe kontakty z takimi ośrodkami życia duchowego jak: Ławra Kijowsko - Pieczerska w Kijowie, Święta Góra Atos w Grecji, klasztory w Słucku, Moskwie, Serbii i Bułgarii. Ławra Supraska stała się w tym okresie prężnym ośrodkiem myśli teologicznej, a poprzez oddziaływanie różnych kultur narodów wschodniosłowiańskich i bałkańskich uwidoczniło się to na terenie klasztoru w zbiorach biblioteki klasztornej, architekturze i malarstwie ikonograficznym.
W 1557 roku podczas inwentaryzacji biblioteki klasztornej doliczono się około 200 rękopisów i drukowanych książek. Wśród nich znajdowały się: Minieja Czetnaja (z XI w.), kopia Kroniki Kijowskiej i Nowogródzkiej, Carstwiennik s letopiscem i Wriemiennik s letopiscem, Kosmografia Kosmy Indykoplowa.
Mnisi suprascy wykazywali duże zainteresowanie przeszłością ziem ruskich. W Supraślu skopiowany została kronika (latopis) kniazia Odincewicza. Oryginały rękopisów mnisi otrzymywali z innych ośrodków klasztornych lub od dygnitarzy duchownych i świeckich np. metropolita Sołtan ofiarował klasztorowi m. in. Psałtyr w dest, a księżna Helena, wdowa po Aleksandrze Jagielończyku - Księgę Fiodora Studina, Księgę Asafa z życiem św. Sergiusza Cudotwórcy ruskiego i Księgę Asafa z chożdzieniem Daniła. W podobny sposób do Supraśla trafił letopis Awramki, zawierający dzieje Wielkich Książąt Litewskich.
Świadomość jedności kulturalno - historycznej z innymi narodami wschodniosłowiańskimi sprzyjała pogłębianiu się związków religijnych. Przyczyniły się one do popularyzacji żywotów św. ruskich. W 1593 r. został spisany w Supraślu przez Iwana Proskurę żywot św. Sergiusza z Radoneża. W zbiorach biblioteki przechowywane były żywoty świętych czczonych na Białorusi, św. męcz. wileńskich Antoniego, Jana i Eustachego. W Ławrze założony został przez diakona Mateusza z ukraińskiego miasta Korca Kodeks z 1569 r. zawierający żywoty świętych: Fiodora Jarosławskiego, Warłama Chutyńskiego oraz metropolity Moskiewskiego Piotra. Zestawienie Kodeksu wskazuje, że mnisi suprascy zbierali rękopisy z różnych ośrodków klasztornych, dokonywali kompilacji, a następnie rozpowszechniali nowe wersje. W bibliotece klasztornej znajdowały się dzieła bułgarskiej literatury średniowiecznej związanej z działalnością św. św. Cyryla i Metodego. Były to pisma: Pochwała triem otrokom, Tołkowanije o kubkie Salomona i Ĺťycie słowiańskiego świętego. Znajdowały się w niej i rękopisy pochwalne ku czci Klimenta Ochrydzkiego, żywoty świętego Sawy Serbskiego, czy pisma metropolity Grzegorza Camblaka (kazania świąteczne).
Monaster Supraski spełniał szczególną rolę życia Kościoła prawosławnego w Rzeczpospolitej. Bronił on ortodoksji nie poprzez izolację od nowych trendów religijnych i filozoficznych, lecz poprzez adaptację treści zgodnych z kanonami prawosławnymi i ostrą polemiką z dogmatami im przeciwnymi. W tym największym ośrodku monasterskim XVI - ego wieku dominowały antyłacińskie, antyunijne i antyreformatorskie tendencje.
Bezpośredni związek klasztoru w Supraślu z kulturą ruską i serbską zauważany był w wystroju cerkwi Zwiastowania Bogurodzicy. Oryginalność architektoniczna świątyni obronnej Zwiastowania Bogurodzicy polegała na połączeniu w budynku sakralnym stylu gotyckiego i rusko - bizantyjskiego. Wewnętrzny wystrój świątyni wskazuje na silne wpływy kulturowe bizantyjsko - ruskie na zachodnim obszarze Wielkiego Księstwa litewskiego. Za archimandryty Sergiusza Kinbara grupa ikonografów pod kierownictwem "Serbina Nektarego malarza" ozdobiła wnętrze świątyni freskami w 1557r.
Klasztor będąc w XVI wieku wielkim ośrodkiem duchowo - intelektualnym wraz z pojawieniem się trendów unijnych w tym okresie, nie mógł być obojętny na zachodzące zmiany. Stojąc na straży obrony ortodoksji był ostoją opozycji antyunijnej. W nim to powstały utwory polemiczne, które rozpowszechniane były wśród duchowieństwa i wiernych Kościoła prawosławnego. Przed rokiem 1576 powstało już w nim 8 dzieł polemicznych, takich jak:
1) list do nieznanego z imienia arcybiskupa łacińskiego z 1511r.;
2) posłanie węgierskiego króla Jana Zapolyi do mnichów św. Góry Athos z 1534 r.;
3) odpowiedĹş mnichów atoskich na posłanie węgierskiego króla Jana Zapolyi z 1534 r.;
4) opowieść o spustoszeniu św. Góry Athos przez Łacinników w 1276 r., przepisana w monasterze supraskim w 1546 r.;
5) rozmowa chrześcijanina z Ĺťydem o wierze i ikonach;
6) Posłanie do Łacinników z 1581 r.;
7) Skazanije pt. "Na bogomierzkuju, na ogannuju latinu, kotoryi papieżi chto w nich wymyslili w ich poganoj wierie" powstałe po 1586 r.;
8) Utwór pt. "Nowozłożnnoje pouczenije wo Litwani naricajemym Logafiedom" z początku XVII wieku.
Popularne było również na ziemiach Wielkiego Księstwa litewskiego powstałe w 1570 r. w Supraślu dzieło pt. "Spisanije protiw lutrow".
Patriarcha Konstantynopola Joachim II widząc tak prężnie rozwijający się ośrodek duchowy i ostoję prawosławia na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego, podporządkował monaster w 1589 r. bezpośrednio swej władzy za archimandryty Tymoteusza Złoby. Już siedem lat wcześniej, 14 czerwca 1582 r. przebywający w Supraślu metropolita serbski i bułgarski Gabriel nadał przełożonemu monasteru mitrę.
Archimandria Hilariona Masalskiego nad ośrodkiem supraskim przypadła na okres walki tego zgromadzenia o zachowanie w nim dotychczasowej tradycji prawosławnej. Rozesłaną przed soborem brzeskim z 4 czerwca 1594 r. instrukcję podpisał archimandryta Masalski. Podpisy jego występowały zawsze po podpisach biskupów i archimandryty Ławry Kijowsko - Pieczerskiej, uczestniczył również w większości synodów duchowieństwa na Litwie. 28 stycznia 1595 r. był obecny na synodzie prawosławnym we Lwowie zorganizowanym przez biskupa lwowskiego Gedeona Bałabana. Podpis jego widnieje pod postanowieniami tegoż synodu. Mimo, że jeden punkt jego dotyczył unii, nie oznacza to, że był on zwolennikiem przyjęcia unii w ujęciu Kościoła katolickiego. Kościół prawosławny widział w unii kościelnej możliwość zagwarantowania wolności kultu, bez jakichkolwiek zmian dogmatycznych i obrzędowych. Archimandryta Hilarion Masalski brał udział na soborze prowincjonalnym w Nowogródku 27 stycznia 1596 r., gdzie podporządkowując się woli biskupów podpisał wyrok metropolity w sprawie duchownych wileńskich Wasyla, Herasima oraz Stefana Zyzaniego. W czasie trwania soboru brzeskiego w 1596 r. archimandryta Masalski i igumen Henadjusz, odrzucili projekt unii i brali czynny udział na soborze antyunijnym. Archimandryta podpisał się pod postanowieniami jego w sprawie zdjęcia z urzędu metropolity i biskupów, którzy opowiedzieli się za jednością kościelną (10 paĹşdziernika 1596 r.) oraz pod protestem duchowieństwa wpisanym do ksiąg grodzkich włodzimierskich (23 paĹşdziernika 1596 r.). Postawa Masalskiego zmusiła metropolitę Michała Rahozę do interwencji w podlegającym mu jurysdykcyjne klasztorze. Kiedy metropolita Michał przybył do monasteru, próbował skłonić mnichów supraskich do przyjęcia postanowień soboru brzeskiego. Zdecydowana odmowa mnichów supraskich spowodowała, że Rahoza nie podjął więcej próby zajęcia ośrodka siłą. Do śmierci Rahozy tj. do 1598 r. klasztor nie był niepokojony i dalej kultywował tradycję prawosławną jako centrum życia religijnego. Katedrę Rahozy obejmuje metropolita unicki Hipacjusz Pociej. Po jej objęciu udaje się do Monasteru w Supraślu i w cerkwi Zwiastowania Bogurodzicy ogłasza, że ośrodek zostaje przyłączony do Kościoła unickiego. Mnisi zareagowali ogłoszeniem protestu, pod którym podpisał się Hilarion Masalski. W skrypcie archimandryta wraz z całą wspólnotą monasterską uznał Hipacego Pocieja za heretyka i wyraził protest przeciwko podporządkowaniu monasteru jego jurysdykcji. 4 paĹşdziernika 1601 r. nowy metropolita unicki Hipacy Pociej, będąc zarazem biskupem włodzimierskim i brzeskim, pozwał Masalskiego, archimandrytę supraskiego do sądu za nieposłuszeństwo względem biskupa.
Po ogłoszeniu protestu Hilarion Masalski począł zabiegać o pomoc w innych ośrodkach życia monastycznego, a zwłaszcza w Ławrze Kijowsko - Pieczerskiej. Sytuacja prawna Kościoła prawosławnego, w tym i przełożonego wspólnoty klasztornej w Kijowie nie pozwalała na udzielenie skutecznej pomocy mnichom supraskim. Hipacy Pociej, po odmowie archimandryty Masalkiego stawienia się przed sądem metropolitarnym poprosił Zygmunta III o interwencję. Sprzyjający unitom król wydał 19 stycznia 1602 r. list okrężny, w którym zawiadomił o wygnaniu archimandryty z kraju. Mimo formalnej banicji Hilarion Masalski przez ponad rok pozostawał w klasztorze.
Zasadniczy wpływ na charakter wyznaniowy ośrodka miało stanowisko kolatora monasteru. Jan Chodkiewicz w młodości przeszedł na katolicyzm przyjmując imię Hieronim, lecz prowadził politykę tolerancyjną wobec wyznawców Kościoła prawosławnego. Hieronim Chodkiewicz został opiekunem klasztoru supraskiego w 1595 r., niechętnie odnosił się do działań Hipacego Pocieja. Aczkolwiek po ukazaniu się listu królewskiego, Hieronim Chodkiewicz 2 kwietnia 1603 r. w Różance "podał" nowego kandydata na przełożonego klasztoru - Herasima Welikonejusza. Nowy archimandryta złożył przysięgę na wierność metropolicie unickiemu Hipacemu Pociejowi i ktitorowi monasteru.
Nowe zasady życia klasztornego zmusiły Hilariona Masalskiego do opuszczenia Supraśla. Mimo dużej popularności archimandryta nie mógł sobie znaleĹşć miejsca w innych ośrodkach klasztornych, ponieważ ciążył na nim list królewski. W takiej sytuacji, po czterech latach tułaczki, Masalski zwrócił się pismem z dnia 8 sierpnia 1607 r., poprzez przychylnego mu ktitora Hieronima Chodkiewicza do metropolity Pocieja z prośbą o jego interwencję u króla. Chodziło o cofnięcie listu królewskiego skazującego na banicję. Prośba jego została pozytywnie rozpatrzona i Masalski powrócił do Supraśla. Spowodowało to odnowienie życia klasztornego i kultywowanie w nim wiary prawosławnej. Nie było jednakże żadnych wystąpień przeciwko zwierzchności metropolity unickiego nad monasterem.
Śmierć Hieronima Masalskiego nie zmieniła stosunków panujących w klasztorze. W roku 1609 został obrany nowy archimandryta Herasim za metropolii Pocieja. Był to ten sam mnich, który w 1603 r. złożył przysięgę wierności Pociejowi. Sam Herasim okazał się jako archimandryta człowiekiem uległym i tolerancyjnym. Zezwalał na kontynuowanie starych zasad życia klasztornego. Następca Herasima, Samuel Senczyło zmuszony był do podpisania katolickiego symbolu wiary zawartego na kartach przepisanego w ośrodku Katichizisa autorstwa unity pińskiego Piotra Arnudia. Po 1609 r. powraca problem dominacji nad klasztorem, współzawodniczyli w tym metropolici uniccy i ktitorowie. W 1627 r. Krzysztof Chodkiewicz narzucił zgromadzeniu nową regułę, która ograniczała jego samodzielność. Przyjęcie nowej reguły przez archimandrytę wywołało sprzeciw metropolity unickiego Rutskiego, który wezwał Herasima Welikoncjusza na sąd.
Spór między ktitorem a metropolitą unickim Welaminem Rutskim o władzę nad klasztorem trafił do sądu nowogrodzkiego w 1631 r., następnie do ziemskiego w Grodnie, by ostatecznie być rozstrzygniętym przed trybunałem królewskim. Sąd królewski potwierdził prawa metropolity unickiego do zwierzchności nad monasterem. Krzysztof Chodkiewicz nie godząc się z decyzją obu gremiów, przybył do Supraśla i zmusił prometropolitalnie nastawionego archimandrytę Senczyłę do opuszczenia ośrodka. Interwencja króla Zygmunta III oraz nuncjusza apostolskiego Piotra Vicontiego z 1632 r. w sprawie przekazania klasztoru jurysdykcji Rutskiemu zmusiła ktitora do ustępstw. Konsekwencją tego było nadanie 31 marca 1635 r. zgromadzeniu nowej reguły, opierającej się na regule unickiego zakonu bazyliańskiego.
Monaster supraski ostatecznie został podporządkowany unickim władzom poprzez przyjęcie w 1635 roku reguły unickiego zakonu bazyliańskiego, co wpłynęło na zmianę charakteru życia religijnego. Cerkiew Zwiastowania Bogurodzicy została wyposażona w barokowy ikonostas, wyrzeĹşbiony przez gdańskiego snycerza i złotnika Andrzeja Modzelewskiego. Następne zmiany w wystroju wewnętrznym świątyni dokonano w drugiej połowie XVIII wieku. Zamalowano białą farbą XVI - wieczne bizantyjskie freski i wykonano sztukaterię. W latach 1645-1652 wybudowano pałac archimandrytów, pełniący funkcję rezydencyjną. Wybudowano także inne pomieszczenia klasztorne, młyn oraz folusze. Od 1695 r. na terenie monasteru działała drukarnia i papiernia. W latach 1695 - 1697 wybudowano murowaną dzwonnicę. Po pożarze w 1728 r. odbudowano ją ponownie w połowie XVIII w. jako bramę z dzwonnicą. W okresie pobytu w klasztorze metropolity Leona Kiszki, od roku 1728 rozpoczęto wznoszenie pomieszczeń klasztornych od strony południowej, zachodniej i wschodniej. Inwestycje te zakończono dopiero w XVIII w. Budynki te zostały przebudowane w XIX i na początku XX wieku.
W wyniku trzeciego rozbioru Polski monaster znalazł się w granicach zaboru pruskiego. Rząd pruski polecił archimandrycie Leonowi Jaworskiemu sprzedać majątek klasztorny. Po traktacie w Tylży (1807 r.) monaster supraski znalazł się w granicach zaboru rosyjskiego. W wyniku złej eksploatacji i nie wykonywania remontów podczas zaborów, klasztor popadł w ruinę. W 1824 r. mnisi suprascy opowiedzieli się za powrotem na prawosławie. Oficjalne przejście na wiarę założycieli monasteru nastąpiło po soborze płockim 1839 r. Jak zostało wspomniane powyżej mnisi musieli sprzedać część własności klasztoru. W 1807 r. wschodnia część zajęta został przez szpital, który przetrwał do roku 1833, a trzy lata póĹşniej została ona wydzierżawiona niemieckiemu przedsiębiorcy Wilhelmowi Zachertowi. Przedsiębiorca w pobliżu budynków monasteru założył fabrykę. Wkrótce Zachert oficjalnie wszedł w posiadanie pałacu archimandrytów i południowego skrzydła na podstawie decyzji sądu w1883 roku. W pozostałych budynkach trwało życie mnisze. Mnisi powracali do XVI - wiecznej tradycji klasztoru. Podczas remontu cerkwi Zwiastowania Bogurodzicy odsłonięto bizantyjskie freski i odkryto dla kultury światowej zasoby biblioteki klasztornej. Archimandryta Mikołaj Dałmatow napisał historię klasztoru ukazując wielkość i znaczenie tego ośrodka w Kościele prawosławnym. W 1875 r. wybudowano na cmentarzu prawosławnym cerkiew św. Pantelejmona. W 1890 r. przy budynku klasztornym wzniesiono nową cerkiew św. Jana Teologa. W 1901 r. założono nowy cmentarz prawosławny, na którym wzniesiono cerkiew św. Jerzego Zwycięzcy. Dynamiczny rozwój klasztoru został przerwany w 1915 r., kiedy większość ludności prawosławnej na polecenie władz carskich została ewakuowana w głąb Rosji. Wraz z ludnością wyjechali i mnisi suprascy wywożąc ze sobą cudowną słynącą łaskami ikonę Matki Bożej i inne utensylia cerkiewne. Nieliczni, którzy powrócili do klasztoru znaleĹşli się już w innej sytuacji geopolitycznej w drugiej Rzeczpospolitej.
W 1919 r. władze lokalne zamknęły i opieczętowały cerkiew Zwiastowania Bogurodzicy, a cały monaster przejęto na rzecz skarbu państwa. W 1922 r. budynki klasztorne zostały przekazane szkole rolniczej, a mnisi usunięci z terenu monasteru. Po zamknięciu cerkwi św. Jana Teologa parafia prawosławna w Supraślu przestała funkcjonować. Kościół rzymskokatolicki uzyskał zgodę od władz lokalnych na odprawianie nabożeństw w cerkwi Zwiastowania Bogurpodzicy. W 1935 r. część budynków klasztornych wypożyczono salezjanom w celu prowadzenia w nich działalności wychowawczej. Salezjanie w cerkwi św. Jana Teologa zrobili salę gimnastyczną. Sytuacja ta zmieniła się po wybuchu II wojny światowej.
Zajęcie terenów Białostocczyzny przez Armię Czerwoną negatywnie odbiło się na stanie budynków monasteru. Sowieci w głównej świątyni monasteru urządzili warsztat mechaniczny, a w cerkwi św. Jan Teologa zaczęła działać kuchnia i stołówka. Po wojnie radziecko - niemieckiej władze okupacyjne udostępniły prawosławnym cerkiew św. Jana Teologa, którą uroczyście wyświęcono w 1942 r. Do Supraśla ponownie powrócili mnisi prawosławni. Taki stan rzeczy został przerwany 21 lipca 1944 r., kiedy to wycofujące się wojska niemieckie wysadziły w powietrze cerkiew Zwiastowania Bogurodzicy.
Po zakończeniu II wojny światowej podczas władzy komunistycznej sytuacja klasztoru nie zmieniła się. W 1945 r. zostali wypędzeni ostatni mnisi. Do budynków powracają salezjanie a część pomieszczeń przekazano szkole rolniczej. Prawosławnym odebrano cerkiew św. Pantelejmona znajdującej się na cmentarzu. W 1955 r. władze wydały duchowieństwu nakaz eksmisji z cerkwi św. Jana Teologa, a samą świątynię chciano rozebrać. Ludność miejscowa do tego nie dopuściła. Po licznych protestach władze zgodziły się w 1958 r. na reaktywowanie parafii prawosławnej i na otwarcie cerkwi św. Jana Teologa. Po reaktywowaniu parafii zabezpieczono ruiny cerkwi Zwiastowania. Taki stan ośrodka przetrwał do 1984 r. W tym to roku, 4 czerwca wyświęcony został kamień węgielny przez ordynariusza diecezji białostocko - gdańskiej biskupa Sawę Hrycuniuka pod odbudowę i rekonstrukcję cerkwi Zwiastowania Bogurodzicy. W tym samym roku w Supraślu utworzono Dom Zakonny, a od 1989 r. został restaurowany klasztor męski Zwiastowania Bogurodzicy decyzją soboru biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Przełożonym został wówczas igumen Miron (Chodakowski). Decyzją Rady Ministrów z 1993 r. budynki klasztorne zostały przekazane klasztorowi prawosławnemu w Supraślu. Po protestach ze strony Kościoła rzymskokatolickiego realizacja tej decyzji nastąpiła dopiero w roku 1996.
W 1998 r. decyzją soboru biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego trzech mnichów z klasztoru supraskiego zostało wybranych na biskupów: archimandryta Miron na biskupa hajnowskiego, archimandryta Jakub na biskupa supraskiego i archimandryta Grzegorz na biskupa bielskiego. W 1999 r. biskup Jakub otrzymał nominację na ordynariusz diecezji białostocko - gdańskiej, stanowisko przeora klasztoru objął archimandryta Gabriel Giba. 1 kwietnia 2008 r. archimandryta Gabriel został powołany na biskupa wikariusza diecezji przemysko - nowosądeckiej przez sobór biskupów PAKP. Archimandryta Gabriel odmówił jednak święceń biskupich. Obecnie mieszka w pustelni (skicie) w Odrynkach. Przez kilka następnych lat zwierzchnikiem Ławry Supraskiej był biskup supraski Grzegorz (Charkiewicz), wikariusz diecezji białostocko - gdańskiej. Z dniem 24 kwietnia 2011 r. nowym przeorem został mianowany archimandryta Andrzej (Borkowski).
Ĺşródło: monaster-suprasl.pl
Większość mnichów do tego ośrodka przybyła z klasztorów kijowskich.
Gródek jako miasto tętniące w tym okresie życiem dworskim, nie odpowiadał kanonom życia klasztornego, więc po pewnym czasie brać klasztorna zaczęła się rozpraszać. Część z nich powróciła do Kijowa, a pozostała przeniosła się w 1500 roku na uroczysko, zwane Suchy Hrud, dając przez to początek Ławrze Supraskiej. Pierwszym obiektem sakralnym na tym miejscu wybudowanym w 1501 r. była cerkiew św. Jana Teologa, patrona ojca Aleksandra Chodkiewicza - Iwana, który zginął w niewoli tureckiej. W latach 1503 - 1511 wybudowano cerkiew murowaną Zwiastowania Bogurodzicy. Inwestycję tę można było zrealizować dzięki nadaniom ziemskim ufundowanym klasztorowi przez jego darczyńców: Aleksandra Chodkiewicza i arcybiskupa Józefa Sołtana oraz wielu wybitnych przedstawicieli Kościoła prawosławnego. Kaplice jej zostały poświęcone: św. Teodozjuszowi Pieczerskiemu, św. św. Borysowi i Glebowi. Fundacja została potwierdzona w 1505 r. tomosem patriarchy konstantynopolitańskiego Joachima. Monaster oraz dobra rodowe Chodkiewiczów wchodziły w skład metropolii kijowskiej. Bliskie więzi fundatorów klasztoru ze stolicą metropolitalną wpłynęły na kultywowanie w Supraślu tradycji świętych Rusi Kijowskiej, a poprzez historyczny fakt przyjęcia chrztu przez Ruś od Bizancjum także elementów dziedzictwa bizantyjsko - bałkańskiego.
W drugiej połowie XVI wieku ośrodek klasztorny w Supraślu przekształcił się w centrum kulturowe o znaczeniu ogólnosłowiańskim. Monaster utrzymywał ścisłe kontakty z takimi ośrodkami życia duchowego jak: Ławra Kijowsko - Pieczerska w Kijowie, Święta Góra Atos w Grecji, klasztory w Słucku, Moskwie, Serbii i Bułgarii. Ławra Supraska stała się w tym okresie prężnym ośrodkiem myśli teologicznej, a poprzez oddziaływanie różnych kultur narodów wschodniosłowiańskich i bałkańskich uwidoczniło się to na terenie klasztoru w zbiorach biblioteki klasztornej, architekturze i malarstwie ikonograficznym.
W 1557 roku podczas inwentaryzacji biblioteki klasztornej doliczono się około 200 rękopisów i drukowanych książek. Wśród nich znajdowały się: Minieja Czetnaja (z XI w.), kopia Kroniki Kijowskiej i Nowogródzkiej, Carstwiennik s letopiscem i Wriemiennik s letopiscem, Kosmografia Kosmy Indykoplowa.
Mnisi suprascy wykazywali duże zainteresowanie przeszłością ziem ruskich. W Supraślu skopiowany została kronika (latopis) kniazia Odincewicza. Oryginały rękopisów mnisi otrzymywali z innych ośrodków klasztornych lub od dygnitarzy duchownych i świeckich np. metropolita Sołtan ofiarował klasztorowi m. in. Psałtyr w dest, a księżna Helena, wdowa po Aleksandrze Jagielończyku - Księgę Fiodora Studina, Księgę Asafa z życiem św. Sergiusza Cudotwórcy ruskiego i Księgę Asafa z chożdzieniem Daniła. W podobny sposób do Supraśla trafił letopis Awramki, zawierający dzieje Wielkich Książąt Litewskich.
Świadomość jedności kulturalno - historycznej z innymi narodami wschodniosłowiańskimi sprzyjała pogłębianiu się związków religijnych. Przyczyniły się one do popularyzacji żywotów św. ruskich. W 1593 r. został spisany w Supraślu przez Iwana Proskurę żywot św. Sergiusza z Radoneża. W zbiorach biblioteki przechowywane były żywoty świętych czczonych na Białorusi, św. męcz. wileńskich Antoniego, Jana i Eustachego. W Ławrze założony został przez diakona Mateusza z ukraińskiego miasta Korca Kodeks z 1569 r. zawierający żywoty świętych: Fiodora Jarosławskiego, Warłama Chutyńskiego oraz metropolity Moskiewskiego Piotra. Zestawienie Kodeksu wskazuje, że mnisi suprascy zbierali rękopisy z różnych ośrodków klasztornych, dokonywali kompilacji, a następnie rozpowszechniali nowe wersje. W bibliotece klasztornej znajdowały się dzieła bułgarskiej literatury średniowiecznej związanej z działalnością św. św. Cyryla i Metodego. Były to pisma: Pochwała triem otrokom, Tołkowanije o kubkie Salomona i Ĺťycie słowiańskiego świętego. Znajdowały się w niej i rękopisy pochwalne ku czci Klimenta Ochrydzkiego, żywoty świętego Sawy Serbskiego, czy pisma metropolity Grzegorza Camblaka (kazania świąteczne).
Monaster Supraski spełniał szczególną rolę życia Kościoła prawosławnego w Rzeczpospolitej. Bronił on ortodoksji nie poprzez izolację od nowych trendów religijnych i filozoficznych, lecz poprzez adaptację treści zgodnych z kanonami prawosławnymi i ostrą polemiką z dogmatami im przeciwnymi. W tym największym ośrodku monasterskim XVI - ego wieku dominowały antyłacińskie, antyunijne i antyreformatorskie tendencje.
Bezpośredni związek klasztoru w Supraślu z kulturą ruską i serbską zauważany był w wystroju cerkwi Zwiastowania Bogurodzicy. Oryginalność architektoniczna świątyni obronnej Zwiastowania Bogurodzicy polegała na połączeniu w budynku sakralnym stylu gotyckiego i rusko - bizantyjskiego. Wewnętrzny wystrój świątyni wskazuje na silne wpływy kulturowe bizantyjsko - ruskie na zachodnim obszarze Wielkiego Księstwa litewskiego. Za archimandryty Sergiusza Kinbara grupa ikonografów pod kierownictwem "Serbina Nektarego malarza" ozdobiła wnętrze świątyni freskami w 1557r.
Klasztor będąc w XVI wieku wielkim ośrodkiem duchowo - intelektualnym wraz z pojawieniem się trendów unijnych w tym okresie, nie mógł być obojętny na zachodzące zmiany. Stojąc na straży obrony ortodoksji był ostoją opozycji antyunijnej. W nim to powstały utwory polemiczne, które rozpowszechniane były wśród duchowieństwa i wiernych Kościoła prawosławnego. Przed rokiem 1576 powstało już w nim 8 dzieł polemicznych, takich jak:
1) list do nieznanego z imienia arcybiskupa łacińskiego z 1511r.;
2) posłanie węgierskiego króla Jana Zapolyi do mnichów św. Góry Athos z 1534 r.;
3) odpowiedĹş mnichów atoskich na posłanie węgierskiego króla Jana Zapolyi z 1534 r.;
4) opowieść o spustoszeniu św. Góry Athos przez Łacinników w 1276 r., przepisana w monasterze supraskim w 1546 r.;
5) rozmowa chrześcijanina z Ĺťydem o wierze i ikonach;
6) Posłanie do Łacinników z 1581 r.;
7) Skazanije pt. "Na bogomierzkuju, na ogannuju latinu, kotoryi papieżi chto w nich wymyslili w ich poganoj wierie" powstałe po 1586 r.;
8) Utwór pt. "Nowozłożnnoje pouczenije wo Litwani naricajemym Logafiedom" z początku XVII wieku.
Popularne było również na ziemiach Wielkiego Księstwa litewskiego powstałe w 1570 r. w Supraślu dzieło pt. "Spisanije protiw lutrow".
Patriarcha Konstantynopola Joachim II widząc tak prężnie rozwijający się ośrodek duchowy i ostoję prawosławia na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego, podporządkował monaster w 1589 r. bezpośrednio swej władzy za archimandryty Tymoteusza Złoby. Już siedem lat wcześniej, 14 czerwca 1582 r. przebywający w Supraślu metropolita serbski i bułgarski Gabriel nadał przełożonemu monasteru mitrę.
Archimandria Hilariona Masalskiego nad ośrodkiem supraskim przypadła na okres walki tego zgromadzenia o zachowanie w nim dotychczasowej tradycji prawosławnej. Rozesłaną przed soborem brzeskim z 4 czerwca 1594 r. instrukcję podpisał archimandryta Masalski. Podpisy jego występowały zawsze po podpisach biskupów i archimandryty Ławry Kijowsko - Pieczerskiej, uczestniczył również w większości synodów duchowieństwa na Litwie. 28 stycznia 1595 r. był obecny na synodzie prawosławnym we Lwowie zorganizowanym przez biskupa lwowskiego Gedeona Bałabana. Podpis jego widnieje pod postanowieniami tegoż synodu. Mimo, że jeden punkt jego dotyczył unii, nie oznacza to, że był on zwolennikiem przyjęcia unii w ujęciu Kościoła katolickiego. Kościół prawosławny widział w unii kościelnej możliwość zagwarantowania wolności kultu, bez jakichkolwiek zmian dogmatycznych i obrzędowych. Archimandryta Hilarion Masalski brał udział na soborze prowincjonalnym w Nowogródku 27 stycznia 1596 r., gdzie podporządkowując się woli biskupów podpisał wyrok metropolity w sprawie duchownych wileńskich Wasyla, Herasima oraz Stefana Zyzaniego. W czasie trwania soboru brzeskiego w 1596 r. archimandryta Masalski i igumen Henadjusz, odrzucili projekt unii i brali czynny udział na soborze antyunijnym. Archimandryta podpisał się pod postanowieniami jego w sprawie zdjęcia z urzędu metropolity i biskupów, którzy opowiedzieli się za jednością kościelną (10 paĹşdziernika 1596 r.) oraz pod protestem duchowieństwa wpisanym do ksiąg grodzkich włodzimierskich (23 paĹşdziernika 1596 r.). Postawa Masalskiego zmusiła metropolitę Michała Rahozę do interwencji w podlegającym mu jurysdykcyjne klasztorze. Kiedy metropolita Michał przybył do monasteru, próbował skłonić mnichów supraskich do przyjęcia postanowień soboru brzeskiego. Zdecydowana odmowa mnichów supraskich spowodowała, że Rahoza nie podjął więcej próby zajęcia ośrodka siłą. Do śmierci Rahozy tj. do 1598 r. klasztor nie był niepokojony i dalej kultywował tradycję prawosławną jako centrum życia religijnego. Katedrę Rahozy obejmuje metropolita unicki Hipacjusz Pociej. Po jej objęciu udaje się do Monasteru w Supraślu i w cerkwi Zwiastowania Bogurodzicy ogłasza, że ośrodek zostaje przyłączony do Kościoła unickiego. Mnisi zareagowali ogłoszeniem protestu, pod którym podpisał się Hilarion Masalski. W skrypcie archimandryta wraz z całą wspólnotą monasterską uznał Hipacego Pocieja za heretyka i wyraził protest przeciwko podporządkowaniu monasteru jego jurysdykcji. 4 paĹşdziernika 1601 r. nowy metropolita unicki Hipacy Pociej, będąc zarazem biskupem włodzimierskim i brzeskim, pozwał Masalskiego, archimandrytę supraskiego do sądu za nieposłuszeństwo względem biskupa.
Po ogłoszeniu protestu Hilarion Masalski począł zabiegać o pomoc w innych ośrodkach życia monastycznego, a zwłaszcza w Ławrze Kijowsko - Pieczerskiej. Sytuacja prawna Kościoła prawosławnego, w tym i przełożonego wspólnoty klasztornej w Kijowie nie pozwalała na udzielenie skutecznej pomocy mnichom supraskim. Hipacy Pociej, po odmowie archimandryty Masalkiego stawienia się przed sądem metropolitarnym poprosił Zygmunta III o interwencję. Sprzyjający unitom król wydał 19 stycznia 1602 r. list okrężny, w którym zawiadomił o wygnaniu archimandryty z kraju. Mimo formalnej banicji Hilarion Masalski przez ponad rok pozostawał w klasztorze.
Zasadniczy wpływ na charakter wyznaniowy ośrodka miało stanowisko kolatora monasteru. Jan Chodkiewicz w młodości przeszedł na katolicyzm przyjmując imię Hieronim, lecz prowadził politykę tolerancyjną wobec wyznawców Kościoła prawosławnego. Hieronim Chodkiewicz został opiekunem klasztoru supraskiego w 1595 r., niechętnie odnosił się do działań Hipacego Pocieja. Aczkolwiek po ukazaniu się listu królewskiego, Hieronim Chodkiewicz 2 kwietnia 1603 r. w Różance "podał" nowego kandydata na przełożonego klasztoru - Herasima Welikonejusza. Nowy archimandryta złożył przysięgę na wierność metropolicie unickiemu Hipacemu Pociejowi i ktitorowi monasteru.
Nowe zasady życia klasztornego zmusiły Hilariona Masalskiego do opuszczenia Supraśla. Mimo dużej popularności archimandryta nie mógł sobie znaleĹşć miejsca w innych ośrodkach klasztornych, ponieważ ciążył na nim list królewski. W takiej sytuacji, po czterech latach tułaczki, Masalski zwrócił się pismem z dnia 8 sierpnia 1607 r., poprzez przychylnego mu ktitora Hieronima Chodkiewicza do metropolity Pocieja z prośbą o jego interwencję u króla. Chodziło o cofnięcie listu królewskiego skazującego na banicję. Prośba jego została pozytywnie rozpatrzona i Masalski powrócił do Supraśla. Spowodowało to odnowienie życia klasztornego i kultywowanie w nim wiary prawosławnej. Nie było jednakże żadnych wystąpień przeciwko zwierzchności metropolity unickiego nad monasterem.
Śmierć Hieronima Masalskiego nie zmieniła stosunków panujących w klasztorze. W roku 1609 został obrany nowy archimandryta Herasim za metropolii Pocieja. Był to ten sam mnich, który w 1603 r. złożył przysięgę wierności Pociejowi. Sam Herasim okazał się jako archimandryta człowiekiem uległym i tolerancyjnym. Zezwalał na kontynuowanie starych zasad życia klasztornego. Następca Herasima, Samuel Senczyło zmuszony był do podpisania katolickiego symbolu wiary zawartego na kartach przepisanego w ośrodku Katichizisa autorstwa unity pińskiego Piotra Arnudia. Po 1609 r. powraca problem dominacji nad klasztorem, współzawodniczyli w tym metropolici uniccy i ktitorowie. W 1627 r. Krzysztof Chodkiewicz narzucił zgromadzeniu nową regułę, która ograniczała jego samodzielność. Przyjęcie nowej reguły przez archimandrytę wywołało sprzeciw metropolity unickiego Rutskiego, który wezwał Herasima Welikoncjusza na sąd.
Spór między ktitorem a metropolitą unickim Welaminem Rutskim o władzę nad klasztorem trafił do sądu nowogrodzkiego w 1631 r., następnie do ziemskiego w Grodnie, by ostatecznie być rozstrzygniętym przed trybunałem królewskim. Sąd królewski potwierdził prawa metropolity unickiego do zwierzchności nad monasterem. Krzysztof Chodkiewicz nie godząc się z decyzją obu gremiów, przybył do Supraśla i zmusił prometropolitalnie nastawionego archimandrytę Senczyłę do opuszczenia ośrodka. Interwencja króla Zygmunta III oraz nuncjusza apostolskiego Piotra Vicontiego z 1632 r. w sprawie przekazania klasztoru jurysdykcji Rutskiemu zmusiła ktitora do ustępstw. Konsekwencją tego było nadanie 31 marca 1635 r. zgromadzeniu nowej reguły, opierającej się na regule unickiego zakonu bazyliańskiego.
Monaster supraski ostatecznie został podporządkowany unickim władzom poprzez przyjęcie w 1635 roku reguły unickiego zakonu bazyliańskiego, co wpłynęło na zmianę charakteru życia religijnego. Cerkiew Zwiastowania Bogurodzicy została wyposażona w barokowy ikonostas, wyrzeĹşbiony przez gdańskiego snycerza i złotnika Andrzeja Modzelewskiego. Następne zmiany w wystroju wewnętrznym świątyni dokonano w drugiej połowie XVIII wieku. Zamalowano białą farbą XVI - wieczne bizantyjskie freski i wykonano sztukaterię. W latach 1645-1652 wybudowano pałac archimandrytów, pełniący funkcję rezydencyjną. Wybudowano także inne pomieszczenia klasztorne, młyn oraz folusze. Od 1695 r. na terenie monasteru działała drukarnia i papiernia. W latach 1695 - 1697 wybudowano murowaną dzwonnicę. Po pożarze w 1728 r. odbudowano ją ponownie w połowie XVIII w. jako bramę z dzwonnicą. W okresie pobytu w klasztorze metropolity Leona Kiszki, od roku 1728 rozpoczęto wznoszenie pomieszczeń klasztornych od strony południowej, zachodniej i wschodniej. Inwestycje te zakończono dopiero w XVIII w. Budynki te zostały przebudowane w XIX i na początku XX wieku.
W wyniku trzeciego rozbioru Polski monaster znalazł się w granicach zaboru pruskiego. Rząd pruski polecił archimandrycie Leonowi Jaworskiemu sprzedać majątek klasztorny. Po traktacie w Tylży (1807 r.) monaster supraski znalazł się w granicach zaboru rosyjskiego. W wyniku złej eksploatacji i nie wykonywania remontów podczas zaborów, klasztor popadł w ruinę. W 1824 r. mnisi suprascy opowiedzieli się za powrotem na prawosławie. Oficjalne przejście na wiarę założycieli monasteru nastąpiło po soborze płockim 1839 r. Jak zostało wspomniane powyżej mnisi musieli sprzedać część własności klasztoru. W 1807 r. wschodnia część zajęta został przez szpital, który przetrwał do roku 1833, a trzy lata póĹşniej została ona wydzierżawiona niemieckiemu przedsiębiorcy Wilhelmowi Zachertowi. Przedsiębiorca w pobliżu budynków monasteru założył fabrykę. Wkrótce Zachert oficjalnie wszedł w posiadanie pałacu archimandrytów i południowego skrzydła na podstawie decyzji sądu w1883 roku. W pozostałych budynkach trwało życie mnisze. Mnisi powracali do XVI - wiecznej tradycji klasztoru. Podczas remontu cerkwi Zwiastowania Bogurodzicy odsłonięto bizantyjskie freski i odkryto dla kultury światowej zasoby biblioteki klasztornej. Archimandryta Mikołaj Dałmatow napisał historię klasztoru ukazując wielkość i znaczenie tego ośrodka w Kościele prawosławnym. W 1875 r. wybudowano na cmentarzu prawosławnym cerkiew św. Pantelejmona. W 1890 r. przy budynku klasztornym wzniesiono nową cerkiew św. Jana Teologa. W 1901 r. założono nowy cmentarz prawosławny, na którym wzniesiono cerkiew św. Jerzego Zwycięzcy. Dynamiczny rozwój klasztoru został przerwany w 1915 r., kiedy większość ludności prawosławnej na polecenie władz carskich została ewakuowana w głąb Rosji. Wraz z ludnością wyjechali i mnisi suprascy wywożąc ze sobą cudowną słynącą łaskami ikonę Matki Bożej i inne utensylia cerkiewne. Nieliczni, którzy powrócili do klasztoru znaleĹşli się już w innej sytuacji geopolitycznej w drugiej Rzeczpospolitej.
W 1919 r. władze lokalne zamknęły i opieczętowały cerkiew Zwiastowania Bogurodzicy, a cały monaster przejęto na rzecz skarbu państwa. W 1922 r. budynki klasztorne zostały przekazane szkole rolniczej, a mnisi usunięci z terenu monasteru. Po zamknięciu cerkwi św. Jana Teologa parafia prawosławna w Supraślu przestała funkcjonować. Kościół rzymskokatolicki uzyskał zgodę od władz lokalnych na odprawianie nabożeństw w cerkwi Zwiastowania Bogurpodzicy. W 1935 r. część budynków klasztornych wypożyczono salezjanom w celu prowadzenia w nich działalności wychowawczej. Salezjanie w cerkwi św. Jana Teologa zrobili salę gimnastyczną. Sytuacja ta zmieniła się po wybuchu II wojny światowej.
Zajęcie terenów Białostocczyzny przez Armię Czerwoną negatywnie odbiło się na stanie budynków monasteru. Sowieci w głównej świątyni monasteru urządzili warsztat mechaniczny, a w cerkwi św. Jan Teologa zaczęła działać kuchnia i stołówka. Po wojnie radziecko - niemieckiej władze okupacyjne udostępniły prawosławnym cerkiew św. Jana Teologa, którą uroczyście wyświęcono w 1942 r. Do Supraśla ponownie powrócili mnisi prawosławni. Taki stan rzeczy został przerwany 21 lipca 1944 r., kiedy to wycofujące się wojska niemieckie wysadziły w powietrze cerkiew Zwiastowania Bogurodzicy.
Po zakończeniu II wojny światowej podczas władzy komunistycznej sytuacja klasztoru nie zmieniła się. W 1945 r. zostali wypędzeni ostatni mnisi. Do budynków powracają salezjanie a część pomieszczeń przekazano szkole rolniczej. Prawosławnym odebrano cerkiew św. Pantelejmona znajdującej się na cmentarzu. W 1955 r. władze wydały duchowieństwu nakaz eksmisji z cerkwi św. Jana Teologa, a samą świątynię chciano rozebrać. Ludność miejscowa do tego nie dopuściła. Po licznych protestach władze zgodziły się w 1958 r. na reaktywowanie parafii prawosławnej i na otwarcie cerkwi św. Jana Teologa. Po reaktywowaniu parafii zabezpieczono ruiny cerkwi Zwiastowania. Taki stan ośrodka przetrwał do 1984 r. W tym to roku, 4 czerwca wyświęcony został kamień węgielny przez ordynariusza diecezji białostocko - gdańskiej biskupa Sawę Hrycuniuka pod odbudowę i rekonstrukcję cerkwi Zwiastowania Bogurodzicy. W tym samym roku w Supraślu utworzono Dom Zakonny, a od 1989 r. został restaurowany klasztor męski Zwiastowania Bogurodzicy decyzją soboru biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Przełożonym został wówczas igumen Miron (Chodakowski). Decyzją Rady Ministrów z 1993 r. budynki klasztorne zostały przekazane klasztorowi prawosławnemu w Supraślu. Po protestach ze strony Kościoła rzymskokatolickiego realizacja tej decyzji nastąpiła dopiero w roku 1996.
W 1998 r. decyzją soboru biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego trzech mnichów z klasztoru supraskiego zostało wybranych na biskupów: archimandryta Miron na biskupa hajnowskiego, archimandryta Jakub na biskupa supraskiego i archimandryta Grzegorz na biskupa bielskiego. W 1999 r. biskup Jakub otrzymał nominację na ordynariusz diecezji białostocko - gdańskiej, stanowisko przeora klasztoru objął archimandryta Gabriel Giba. 1 kwietnia 2008 r. archimandryta Gabriel został powołany na biskupa wikariusza diecezji przemysko - nowosądeckiej przez sobór biskupów PAKP. Archimandryta Gabriel odmówił jednak święceń biskupich. Obecnie mieszka w pustelni (skicie) w Odrynkach. Przez kilka następnych lat zwierzchnikiem Ławry Supraskiej był biskup supraski Grzegorz (Charkiewicz), wikariusz diecezji białostocko - gdańskiej. Z dniem 24 kwietnia 2011 r. nowym przeorem został mianowany archimandryta Andrzej (Borkowski).
Ĺşródło: monaster-suprasl.pl